وابسته های پیشین و پسین

هر گروه اسمی از  یک اسم به عنوان هسته درست می شود که می تواند یک یا چند وابسته  در پیش یا پس نیز بگیرد .ساختمان گروه اسمی را می توان این گونه نشان داد:

             وابسته پیشین  +هسته + وابسته پسین

 مثال:       این                    کتاب       خواندنی

 اسم اگر وابسته نگیرد باز هم گروه اسمی است. چون می توان برای آن ، وابسته  یا وابسته های متعدد آورد .

هسته ی گروه اسمی، اسم است یا هرچه در حکم اسم باشد . ملاک تشخیص هسته ،اضافه است که به طریق زیر عمل می کند:

۱. وابسته های پیشین به یکدیگر اضافه نمی شوند و در بین آن ها و هسته نیز اضافه وجود ندارد : این دو کتاب

۲. اولین کلمه ای که نقش نمای اضافه می گیرد ،هسته است: کتاب ِ خواندنی

۳. عناصری که پس از هسته قرار می گیرند، وابسته های پسین هستند که همه به یکدیگر اضافه می شوند:

کتاب ِ خوب ِ من

در دو مورد زیر   وابسته ی پسین  نقش نمای اضافه نمی گیرد :

الف) نشانه ی نکره : انسانی شریف

ب)وقتی که وابسته پسین جمله ی  تأویل پذیر باشد: انسانی که شریف است .

حداکثر سه وابسته ی پیشین می تواند پیش از هسته قرار گیرد .

 وابسته های پیشین:

 ۱)صفت اشاره : هرگاه واژه های «این»و «آن»و مشتقات آنها همراه با اسم و جانشینان اسم ذکر شوند «صفت اشاره» اند. اما اگر بی همراهی اسم و جانشینان آن ذکر شوند «ضمیر اشاره» هستند 

 مثال:      این     دوست   از       آن      دوست    بهتر  است

این         از            آن                 بهتراست

نکته: هرگاه بعد از واژه های اشاره شده مکث کوتاهی شود واژه ی مورد نظر «ضمیر اشاره» است.

مثال:   این   ،    مجید است             این  پسر   ،خیلی  باهوش است  

 صفات اشاره عبارت اند از :  این، آن، همین ،همان،چنین،چنان ،این چنین ،آن چنان این گونه آن گونه این سان آن سان این طور آن طور  این همه آن همه این قدر آن قدر همین قدر همان قدر این اندازه آن اندازه همین اندازه همان اندازه

 ۲)صفت پرسشی : هرگاه واژه های «  کدام ،کدامین، چه،چگونه ،چطور، چه جور ،چه سان، چه قدر، چه اندازه ،چه مقدار ،چند، چندم ،چندمین ،هیچ و....»همراه با اسم یا جانشینان اسم بیایند «صفت پرسشی»نامیده می شوند. اما اگر با اسم یا جانشینان آن همراه نباشد «ضمیر پرسشی» هستند.

 مثال:           کدام  کتاب  را دوست داری؟                 کدام را دوست داری ؟

۳)  صفت  مبهم: هرگاه نشانه های مبهم « هر،همه،هیچ،فلان، چندین، خیلی، کمی، بسیاری، اندکی ،قدری، برخی، بعضی ،پاره ای، چندان ،...» همراه اسم یا جانشینان اسم ذکر شوند، «صفت مبهم» اندو اگر بدون همراهی اسم و جانشینان اسم ذکر گردند «اسم مبهم» اند.

 مثال:    آن همه مردم    آمدند . 

  همه     آمدند. 

نکته:هرگاه « چند، چندین ، هیچ» مفهوم پرسشی داشته باشند دیگر نشانه مبهم نیستند.

مثال:           هیچ            عاقلی     را      می شناسی؟

   ۴) صفت تعجبی: هرگاه واژه های «چه، ،عجب،چقدر» همراه اسم یا جانشینان اسم باشند«صفت تعجبی» هستند و اگر به تنهایی ذکر گردند «ضمیر تعجبی» اند.

 مثال:     چه کار خوبی کردی !

 چه کردی !  

 ۵) صفت شمارشی: الف)صفت شمارشی اصلی: هر گاه اعداد یک تا بی نهایت با اسم یا جانشینان اسم همراه گردند ، «صفت شمارشی» اصلی اند و اگر به تنهایی ذکر شوند «ضمیر شمارشی»اند  

 مثال   :     یک           روز       پیشت می آیم   

ب) صفت شمارشی ترتیبی: صفتی است که با لفظ «-مین» یا «-م» همراه است . صفتی که با «_مین» همراه می شود  وابسته پیشین و صفتی که با « -م» همراه می شود وابسته پسین است.

 مثال:            چهارمین       ماه      از آشنایی    ما    فرا رسید

 ماه چهارم    فرا رسید

  ۶) صفت عالی : همه ی صفت هایی که وند «ترین»را به دنبال دارند «صفت عالی» هستند

 مثال:          دیدن   تو   بزرگ ترین (صفت عالی)آرزوی من است

 ۷) شاخص: عناوین و القابی را می گویند که پیش از اسم می  آیند . شاخص ها بی هیچ فاصله ای در کنار هسته قرار می گیرندو خود اسم یا صفت هستند و می توانند در جای دیگری هسته گروه اسمی باشند .

  مشهور ترین شاخص ها عبارتند از : آقا ، خانم،استاد، حاجی خواهر، برادر، عمو ،عمه ، خاله، تیمسار، سرلشکر، کدخدا، مهندس ، دکتر ، امام و......

مثال: حاج خانم    سمیرا    از مکه برایمان سوغاتی می آورد . 

حاج خانم  از مکه برایمان سوغاتی می آورد.                                                                                                                                    

نکته ۱) :شاخص ها به تنهایی دارای هیچ نقش نحوی ( فاعلی ، مفعولی،مسندی،...) نیستند . 

نکته۲) اگر عناوین و القاب با کسره ی اضافه (نقش نمای اضافه)همراه باشند، شاخص محسوب نمی شوند بلکه هسته ی گروه اسمی اند مثال:      پدر  مجید آمد   .                                                     

 قواعد هم نشینی وابسته های پیشین :

۱.     نزدیک ترین وابسته ی پیشین به هسته در گروه اسمی شاخص است . این وابسته معمولا با اسم های خاص انسان به کار می رود مانند: دکتر زرین کوب

۲.     هم نشینی صفت ترتیبی (ـُ مین) با ممیز کاربرد اندک دارد مانند : دومین تخته قالی به فروش رفت .

۳.     صفت عالی نمی تواند با ممیز هم نشین شود. مثلا نمی توان گفت :بهترین کیلو پرتقال

۴.     اگر صفت تعجبی وابسته ی پیشین باشد،هیچ وابسته ی پیشین دیگری نمی تواند بیاید. مثلا ً نمی توان گفت چه چهار گل زیبایی!

۵.     صفت مبهم با صفت شمارشی و صفت اشاره هم نشین می شود . مثال:هرهشت تخته قالی به فروش رفت .

۶.     صفت مبهم با صفت پرسشی هم نشین نمی شود مثلا ً نمی توان گفت :چند همه کس آمدند

۷.     صفت اشاره دورترین وابسته پیشین به هسته است .مثال: همین هشت قطعه طلا ارزش فراوانی دارد .

 وابسته های پسین

۱) «ی » نشانه ی نکره:     کتابی خریدم

۲) نشانه های جمع:   دوستان  ،  کتابها 

۳)صفت شمارشی ترتیبی(همراه با پسوند -م):  کتاب چهارم    

۴)صفت تفضیلی: دوست بهتر     

۵)مضاف الیه : کتاب درس  ،  دفتر ریاضی 

۶)صفت بیانی:  کتاب سودمند ، دفتر بزرگ

 صفت بیانی دارای انواعی است که به اختصار به آنها اشاره می کنیم: 

 - بن مضارع + نده : خورنده ، بیننده، .... 

  الف: فاعلی         - بن مضارع + « ا » : بینا، شنوا، دانا،.... 

  - بن مضارع +«ان»: خندان، دوان، .... 

ب: مفعولی           بن ماضی+ه : خورده ، شکسته ، ...

 ج:  لیاقت    مصدر + ی: خوردنی ، دیدنی ،.... 

 د:  نسبی   اسم + ی«نسبت»:زمینی، آسمانی، خاکی ، قائم شهری ،بروجردی ،

قواعد هم نشینی وابسته های پسین :

۱.     نشانه ی جمع نزدیک ترین وابسته ی پسین به هسته است.مثال :کلاس های پنجم دبستان تعطیل شدند.

۲.     نشانه ی جمع بر یای نکره تقدم دارد.کتاب هایی که تازه چاپ شده اند ...

۳.     وقتی نشانه جمع و یای نکره و صفت بیانی با هم بیایند مضاف الیه نمی تواند بیاید .می گوییم :دانشجویانی کوشا آمدند . اما نمی گوییم : دانشجویانی کوشا دانشگاه تهران آمدند .

۴.     اگر یای نکره و صفت بیانی با هم بیایند ،یای نکره را می توان پیش یا پس از صفت بیانی آورد . مثال : خوابی ترسناک دیدم . یا : خواب ترسناکی دیدم

۵.     یای نکره بعد از صفت شمارشی با ـُ م می آید . مثال:قرن هفتمی که در باره آن سخن می گوییم .

۶.     هم نشینی صفت بیانی و صفت شمارشی با ـ ُ م امروز کم کاربرد است .مثال : در چوبی سوم

برگرفته از : جام ادب 

***

وابسته های پیشین و پسین

 

چکیده :

اجزای سازنده جمله ها وگروه ها در زبان فارسی گر چه معمولاً نظمی آزاد دارند ولی در مواردی این نظم ثابت است.

بررسی میزان جا به جایی وابسته های پیشین و پسین در گروههای اسمی و این­که آیا وابسته های پیشین همواره پیش از هسته می­آیند و وابسته های پسین همواره پس از هسته خود به کار می روند؟ آیا نمی شود این جایگاه را تغییر داد و مثلاً وابسته پیشین را به صورت وابسته پسین به کار برد؟ مثلاً در کتاب زبان فارسی ۳ شاخص را وابسته پیشین دانسته اند و هیچ استثنایی برایش قایل نشده­اند . ( زبان فارسی ۳ / درس ۹ )  پس تکلیف این گروه های اسمی چیست ؟ مهدی آقا ، اکبر آقا و...

   بنابراین این­که در چه مواردی این نظم در گروه های اسمی ثابت است وامکان جابجایی در آن نیست ودر چه مواردی جای وابسته ها درگروههای اسمی عوض می شود، در این مقاله بررسی شده است.

آنچه در این مقاله آمده است بر اساس تجزیه و تحلیل جمله های­ فارسی معیار است که از کتاب ها و نوشته های مختلف استخراج شده است. علاوه بر این از شم زبانی و جمله های مورد گفتگو با دوستان و معاشران نیز بهره گرفته شده است.

کلید واژه ها :  جابه جایی ، وابسته های پیشین ، وابسته های پسین ، گروه های اسمی

گروه اسمی چیست ؟

«گروه اسمی از یک اسم به عنوان هسته ساخته­ می­شود که می­تواند یک یا چند وابسته نیز بگیرد وجود وابسته اختیاری است ، هسته گروه اسمی یا اسم است و یا هر چه در حکم اسم باشد.»                                                                                                 ( وحیدیان /۱۳۸۲/۶۸ )     

یکی از ویژگیهای اسم «وابسته پذیر» بودن آن است. اسم می تواند قبل و بعد از خودش یک یا چند وابسته بگیرد.

به این مثال توجه کنید:

همین دو دانش آموز  زرنگ دبیرستان

دراین گروه اسمی ، دانش آموز به عنوان هسته ی گروه اسمی ، دو وابسته ی (همین و دو) را قبل از خود و دو وابسته ی (زرنگ و دبیرستان) را بعد از خود پذیرفته است و در اصطلاح ، هسته گروه اسمی فوق (دانش آموز) چهار وابسته دارد که دو تای از آنها وابسته پیشین هستند و دو تا وابسته ی پسین .

بخش ۱ : وابسته های پیشین

این وابسته ها عبارتند از : صفت اشاره ، صقت پرسشی، صفت تعجبی، صفت مبهم ، صفت شمارشی اصلی، صفت شمارشی ترتیبی نوع ۱ (با پسوند -ُ مین) ، صفت عالیو شاخص اکنون میزان جا به جایی  و یا عدم جا به جایی این وابسته ها را از جایگاه اصلی خود یعنی قبل از هسته، به بعد از هسته مورد بررسی قرار می دهیم.

۱)        صفت اشاره: این ، آن، چنین، چنان، همین، همان صفت های اشاره هستند که از نظر فاصله با هسته «دورترین» جایگاه را می توانند داشته باشند.

-        این کتاب ، این سه کتاب، این سه جلد کتاب

-        همین هوای مه آلود

-        چنان کارگران زحمت کش

* صفت های اشاره قبل از هسته خود می آیند و قابل جابه جایی نیستند و بعد از هسته نمی آیند.

۲) صفت پرسشی : «چند ، کدام، چندمین، چه» وقتی پیش از اسم بیایند و پرسشی را برسانند، صفت پرسشی اند و اگر پرسشی را نرسانند «صفت مبهم» می باشند:

      - چند       سال  است او را ندیده ای ؟    چند : صفت پرسشی.

     صفت پرسشی  هسته

- هسته نیز    چند       کتاب      با خودش آورده بود.   چند : صفت مبهم.

             صفت مبهم     هسته

- کدام       جنگ را می توان بزرگترین جنگ شاهنامه دانست ؟

     صفت پرسشی     هسته

v      صفت های پرسشی نیز قبل از هسته می آیند و نمی توانند بعد از هسته بیایند.

ولی به دلیل ملاحظات سبکی و در نوشته های ادبی صفت پرسشی «چه» بعد از هسته نیز می آید:

-        کاری چه ؟ کتابی چه؟ تفریحی چه؟

 ۳) صفت تعجبی: واژه های «چه، عجب» اگر همراه اسم بیایند و تعجب را برسانند «صفت تعجبی» هستند. ضمناٌ بعد از هسته آنها نشانه ی «ی» می آیند.       وابسته + هسته + ی  :      (عجب کتابی!)

- چه کوه بلندی ! هر گاه هسته صفت (وابسته پسین) داشته باشد نشانه (ی) بعد از آن وابسته    می آید.

- عجب فیلمی بود! چون هسته وابسته پسین ندارد ، نشانه (ی) بلافاصله بعد از هسته آمده است.

* صفت های تعجبی نیز همواره قبل از هسته خود می آیند.

۴) صفت مبهم : «صفات مبهم عبارتند از : هر، هیچ ، همه ، فلان، خیلی ، بسیار، کمی، قدری،بعضی، پاره ای ، چند (اگر پرسش را نرسانه) ، دیگر»                                                                                                                                                              ( همان /۷۰ )

-      هر          دوستی ، دوست واقعی نیست.

  صفت مبهم      هسته

* از میان صفت های مبهم، «هر ، هیچ، فلان،خیلی، قدری، پاره ای» همواره جایگاه ثابت دارند وهمیشه به عنوان وابسته پیشین ، قبل از هسته می آیند:

- هر  کس تلاش کند به نتیجه می رسد.

- هیچ تفریحی بالاتر از کار نیست.

- فلان شخصیت نیز در کنگره شرکت کرده بود.

- خیلی آدمها از تاریکی می ترسند.

- برای انجام این کار قدری پول لازم است.

-پاره ای مسائل در جلسه امروز مطرح شد.

* ولی بنا به ملاحظات سبکی و در نوشته های ادبی گاهی صفات مبهم زیر پس از هسته نیز می ایند و می توانند بعنوان «وابسته پسین» واقع شوند: «همه، بسیار، کمی، بعضی، چند، دیگر»

به عنوان مثال:

- رئیس و مامور  هر   دو  وارد شدند. (صفت مبهم «هر» و صفت شمارشی ساده «دو» بدون هیچ نشانه ای بعد از هسته است.

- همه انسان ها عاشق زندگی هستند :       انسان ها همه عاشق زندگی هستند. و این مثال:

«مردم همه دکان ها و بازارها را می بستند.» (جمال زاده /۱۳۷۵/۶۷) به جای «همه ی مردم»

- بسیار غصه خوردم :      غصه ی بسیار خوردم.

- کمی مطالعه بکن :          مطالعه کمی بکن.

- بعضی آدم ها آینده نگرند :      آدمم ها بعضی آینده نگرند.

- چند دانش آموز تاخیر داشتند :       دانش آموزی چند تاخیر داشتند.

- دیگر روز قاضی آمد :        روز دیگر قاضی آمد.

و هم چنین : اشتری چند (به جای چند اشتر) بز و میشی چند ( چند بز و میش) ، ضربتی چند (چند ضربت).

- شاعر ساعتی چند آن جا بود. به جای  :    چند ساعت

۵) صفت شمارشی اصلی : این صفت ها ، همان عددهای اصلی اند چون : یک ، دو ، سه ، هزار،میلیون ...

-   سه    کلاغ   روی درخت نشسته است.

  صفت    هسته

-        «امشب شب چهارده ماه است و تا یک  ماه دیگر کار ما تمام می شود.»

(هدایت/۱۳۸۱/۵۴)

-        دو ماشین کنار جاده توقف کرده بودند.

-        سی و پنج دانش آموز در کلاس دوم درس می خوانند.

-        هفت دانشجو امروز غایب اند.

* صفت های شمارشی اصلی همیشه قبل از هسته گروه اسمی می آیند و جایگاه آنها قبل از هسته ثابت است.

۶) صفت های شمارشی با -ُ مین : دومین ، یکصدمین ، سی و هفتمین و...

- اولین باری بود که با او ملاقات می کردم.

- دومین جایزه را به مریم دادند.

- یکصد و بیست و یکمین سال در گذشت او را بزرگ داشتند.

- این چهارمین مدال ناهید است.

* با اینکه صفت های شمارشی با -ُ مین وابسته پیشین می باشند اما پس از اسم هم آید. در این صورت مضاف الیه اند.

- «... این دفعه سیزدهمین می میرد.» (هدایت /۱۳۸۳/۱۳) بجای :    سیزدهمین دفعه

- مدال چهارمین را بر گردن او آویختند.

۷) صفت عالی (برترین) : صفت بیانی + ترین : صفت عالی  :       بزرگ + ترین : بزرگترین

- بهترین       دوست    انسان کتاب است.

صفت عالی    هسته

-        کوچکترین برادر من امسال به سربازی می رود.

-        قدیمی ترین کتاب این مجموعه ، تاریخ بیهقی است.

* با این که صفت عالی از وابسته های پیشین اسم ، محسوب می شود اما گاهی بنا به ملاحظات سبکی بعد از هسته نیز دیده می شوند.

- دوست بهترین ، کتاب است.

- کتاب بزرگترین را به من بده .          (در این مثال ها ، صفت عالی، وابسته پسین است)

- او راه بدترین را در پیش گرفته بود.

(همانطور که ذکر شد ، آمدن صفت عالی پس از هسته در جمله های بلاغی است نه عادی.)

۸) شاخص: «شاخص ها عناوین و القابی هستند که بدون نشانه و یا نقش نمایی پیش از اسم می آیند و نزدیکترین وابسته به هسته گروه اسمی اند. تعدادی از این واژه ها عبارتند از : آقا ، استاد، سرهنگ، شاه ، عمو، دایی، حاجی و... »                                              ( همان/۷۲ )           

آقا:

هم میتواند وابسته پیشین باشد و هم بصورت وابسته پسین و هم هر دو وابسته پیشین :

آقا         رضا     //      اکبر آقا : وابسته پسین  //      هر دو : محسن آقا ، آقا محسن

شاخص        هسته

v      واژه ی شاخص «آقا» سه نوع کاربرد دارد . یا فقط وابسته پیشین است یا فقط وابسته ی پسین و یا هر دو .

الف) فقط وابسته پیشین:

۱) اسم هایی که به مصوت بلند «آ و او» ختم می شود، شاخص «آقا» فقط قبل از آنها می آید:

  آقا         رضا   ، آقا برزو، آقای مجتبی ، آقا مصطفی ، آقا مرتضی ، آقا موسی ، آقا نیما ، آقا آریا و...

شاخص    هسته

که بصورت : رضا آقا ، مجتبی آقا ، برزو آقا و... کاربرد ندارد.

۲) اسامی که به «مصوت بلند + صامت ختم می شود ، شاخص «آقا» قبل از آنها می آید و به کار رفتن این شاخص پس از این اسم ها کاربرد ندارد:

مثال: آقا جلال ، آقا جلیل ، آقا عماد ، آقا میلاد ، آقا بهزاد ، آقا فرزان ، آقا افشین ، آقا سهراب ، آقا احسان ، آقا نوید و...

* در برخی از اسامی نیز کاربرد شاخص «آقا» قبل از آنها معمول است و بعد از این اسم ها ، غیر عادی است مثل : رجب ،آقا رجب ، کاربرد رجب اقا غیر عادی است . هم چنین این اسم ها: قدرت ، نعمت، صادق، و... .

* در یکسری از اسامی که به مصوت «ای» ختم می شوند ، شاخص «آقا» بصورت پسین است:

«هادی آقا، علی آقا» و در بعضی به صورت پیشین : آقا تقی ، آقا نقی .

۲)        به صورت وابسته ی پسین

در این اسم ها علامت و یا شکل به خصوصی نیست ولی کاربرد شاخص آقا به صورت وابسته ی پسین معمول است و به کار رفتن این شاخص قبل از این اسم ها غیر عادی است:

مثال : اکبر آقا ( آقا اکبر کاربرد ندارد و یا غیر معمول است ) باقر ، امیر ، حسین ، حسن ، قاسم و...

۳)        هم پیشین و هم پسین

در این اسم ها شاخص آقا هم به صورت پشین کاربرد دارد و عادی است وهم به صورت پسین:

محمد ، مهدی ، جواد، مسعود ، سعید ، محمود، وحید، کاظم ، محسن ... .

خانم :

۱-      این شاخص از اسامی زن ها به صورت وابسته ی پسین به کار می رود:

زهرا خانم ، مریم خانم ، فاطمه خانم، رویا خانم، مرضیه خانم، زینب خانم، تکتم خانم و... .

v      در برخی مواقع برای احترام به اسامی معصومین و بزرگان این شاخص قبل از هسته هم کاربرد دارد:

خانم فاطمه ی زهرا (س) فرمودند :... ، خانم زینب (س) در کربلا بودند.

۲-      برای شغل ها و حرفه بصورت وابسته پیشین می آید : خانم معلم ، خانم دکتر، خانم مهندس و... (بدون اضافه شدن)

v      اگر خانم به واژه بعد اضافه شود معنای آن نیز فرق می­کند : خانمِ دکتر (خانمی که همسر آقای دکتر است )

v      بقیه ی شاخص ها وابسته پیشین اسم محسوب می شوند و بعد از هسته نمی آیند:

-   استاد    وحیدیان  ، امام محمد باقر ، امام زاده داود، تیمسار محمدی ، حاجی ملکی ، حکیم ابوالقاسم فردوسی و...

شاخص     هسته

بخش دوم : وابسته های پسین

این وابسته ها بعد از هسته و نقش نمای اضافه می آیند : اسم + -ِ + وابسته ی پسین :

گل سرخ (بر خلاف وابسته های پیشین که بدون هیچ گونه نقش نما و یا نشانه ای قبل از هسته می آیند . (البته جمله ی ربطی توضیحی این خصوصیت را ندارد.)

«وابسته های پسین عبارتند از: صفت شمارشی ترتیبی نوع دوم (با -ُ م ) ، صفت بیانی صفت تفضیلی، مضاف الیه ، و جمله ی ربطی توضیحی»                                            (همان /۷۳)

۱) صفت های شمارشی با -ُ م : صفت های شمارشی ساده + -ُ م (سه + -ُ م    :      سوم )

- کلاس چهارم ، طبقه ششم ، فصل دهم.

- «و حالا نوبت  دفتر     دوم   حساب جاری بود...»                                                                                  ( جلال آل احمد /۱۳۷۴/۷۹ )

 هسته   وابسته                                    

v      این صفت ها بعد از هسته می آیند و به عنوان وابسته ی پسین کاربرد ندارند و آمدن آنها قبل از هسته غیر عادی است.

۲) مضاف الیه «اگر پس از اسمی نقش نمای اضافه بیاید کلمه بعد از آن - اگر اسم یا در حکم اسم باشد - مضاف الیه است و گر نه صفت است »                                                                                                                                           ( وحیدیان / ۱۳۸۲/۷۹ )

اضافه ها از نظر رابطه مضاف با مضاف الیه به دو دسته «تعلقی» و «غیر تعلقی» تقسیم می شوند.

الف) اضافه تعلقی: در این نوع اضافه بین مضاف و مضاف الیه رابطه ی مالکیت یا وابستگی وجود دارد. پر پرنده ، مغز مداد ، فلسفه ی بو علی سینا ، قانون کار و...  .

v      در این نوع اضافه نمی توان جای مضاف و مضاف الیه را عوض کرد : پرنده ی پر ، مداد مغز ، کار قانون ، نامه ی عنوان و... همانطور که می بینید با این تغییر جا این ترکیب اضافی غیر عادی است و معمول نیست.

ب) اضافه غیرتعلقی : بین مضاف و مضاف الیه رابطه مالکیت یا وابستگی نیست.

دست طمع ، داس مرگ، دست سرنوشت ، چشم احترام ، کمند گیسو و... .

v    در این نوع از اضافه نیز نمی توان جای مضاف و مضاف الیه را عوض کرد اما برخی از نویسندگان اهل ذوق و با تغییر جای اضافه های غیر تعلقی ترکیباتی بدیع می سازند که البته ربطی به معنای اولیه آن اضافه ها ندارد.

مثلاً کمند گیسو   :    گیسوی کمند ، دست سرنوشت  :      سرنوشت دست

داس مرگ   :   مرگ داس / چشم احترام  :   احترام چشم /  آزادی مجسمه  :  مجسمه آزادی و... (برخی از نویسندگان از این ویژگی برای نام گذاری عنوان کتاب ها یا مقالاتشان استفاده می کنند.)

۳) صفت تفصیلی : صفت های ساده + نشانه تفضیلی «تر» = صفت تفصیلی

زیبا تر ، بزرگ تر ، ارزشمند تر، گسترده تر، کمتر ، کوچکتر ، دورتر و...

-گل زیباتر ، پسر کوچکتر ، کتاب ارزشمند تر ، راه دورتر ، شهر نزدیکتر و...

* صفت تفضیلی نیز از وابسته های پسین محسوب می شود و قبل از هسته نمی آید .

در برخی از موارد دیده شده که بنا به ملاحظات سبکی ، به صورت وابسته پیشین نیز آمده است :

کمتر آدمی  است که از طبیعت بدش بیاید.

۴- صفت بیانی : صفت بیانی خود به پنج دسته تقسیم می شود: بیانی ساده، فاعلی، مفعولی، نسبی و لیاقت در گروه اسمی آنچه پس از کسره می اید اگر مضافه الیه ، صفت شمارشی و صفت تفضیلی نباشد ، صفت بیانی است .

- گل سرخ ، قد بلند، آپارتمان نوساز، هوای مطبوع ، دانشمند خوش فکر ، آجر نسوز ، ...

* هرچند که صفت های بیانی وابسته ی پسین اسم هستند اما در نظم و نثر ادبی به صورت وابسته ی پیشین هم دیده می شوند.

- خوب کاری کردی که آمدی  :     کار خوب

- در اندک مدتی خود را به محل کارش رساند    :      مدت اندک

- گرفت آن بر و یال جنگی پلنگ   :       پلنگ جنگی

- بی بها چرم آهنگران   :        چرم بی بها

- یکی بی زیان مرد آهنگرم     :      مرد بی زیان

- بلند آسمان پیش قدرت خجل  :       آسمان بلند

- سیاه دشت نمناک  :      دشت سیاه

«واژه های خوب ، بد ، تنها ، یگانه ، عجب ، عجیب ، بیش از صفت های دیگر چنین کاربردی دارند»                               ( همان / ۸۱ )                                                                                                                                   

۵  - جمله ی ربطی توضیحی

این جمله ها وابسته ی پسین هستند پس از پیوند وابستگی «که» می آیند و از نظر مرتبه وابسته ها آخرین وابسته اسم محسوب می شوند. «فعل جمله های ربطی توضیحی قابل تاویل به صفت ، مضاف الیه یا بدل هسته خواهد بود:

- مردی که کتاب می خواند، زود تر از بقیه بلند شد   :          مرد     کتاب خوان  زودتر از بقیه بلند شد.

منابع :

آل احمد ، جلال ؛ داستان های بی ملاک ؛  انتشارات فردوسی ، تهران ۱۳۷۴.

هدایت ، صادق ؛ سگ ولگرد ؛ سازمان چاپ و انتشارات جاویدان ، تهران ۲۵۳۶.

وحیدیان کامیار ، دکتر تقی ؛ دستور زبان فارسی ۱ ؛ انتشارات سمت ، چاپ پنجم ، زمستان ۱۳۸۲.

نگارنده ؛ پایان نامه کارشناسی ارشد ؛ دانشگاه آزاد اسلامی مشهد ، مشهد ۱۳۸۵.