لحن چیست وانواع لحن (مناسب جهت جشنواره خوارزمی)

لحن چیست:یعنی آواز خوش و موزون،نوا،کشیدن صدا،اجتماع حالت های صداهای مختلف.

لحن در اصطلاح چیست ؟نحوۀ خواندن وبیان کردن جملات با توجه به شرایط موجود وفضای حاکم برجمله و کل متن می باشد. باید دانست که به هنگام تلفظ کردن متن ،نه تنها هر متن ،بلکه هر بند وهر جمله نیز به تنهایی اعم از طنز یا جد ،لحن خاص خود را می طلبد و ممکن است درهر بند انواع واقسام لحن ها به کار گرفته شود .در کنار این موارد در هر جمله،هر کلمه نیز می تواند آوای خاص خود را داشته باشد. به طور مثال در شعرها،قافیه ها و ردیف ها در انواع مختلف،آواهای متفاوت وتلفظ های گوناگون را می طلبند ویا ممکن است تأکید شاعر یا نویسنده در هر جملۀ کوتاه روی کلمه ای خاص باشد که با رعایت لحن کامل  وعلایم نگارشی واحوال نویسنده،شکل خاصی به خود می گیرد.(اکبری شلدره ای،1391:31)

انواع لحن ها وآهنگ های زبان فارسی:

1)لحن ستایشی: این لحن خاص ستایش خداوند است. در هنگام خواندن متن های ستایشی باید دو موضوع در نظر گرفته شود:نخست تقدس ساحت الوهیت  . دوم:رابطۀصمیمانۀ بنده با آفریننده؛یعنی خواننده باید بالحنی متواضعانه ،نرم ولطیف،صمیمانه خداوند را ستایش کند. مانند تحمیدیه ها که در دیباچه ها و مقدمۀ کتاب های نظم و نثر دیده می شود.

در ستایش ها معمولا صفات خداوند یکی پس از دیگری شمرده می شود وشاعر با حالتی آن را  بیان می کند که گویی از بیان آن ها لذت می برد و به آن افتخار می کند. این حالت که در آن عظمت خداوند یاد می شود ،از طرف دیگر خواری و کوچکی شاعر یا نویسنده را در پی دارد.

ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی

نروم جز به همان ره که توام راه نمایی

همه درگاه تو جویم همه از فضل تو پویم

همه توحید تو گویم که به توحید سزایی

تو حکیمی تو عظیمی تو کریمی تو رحیمی

تونمایندۀ فضلی ،توسزاوارثنایی

نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی

نتوان شبه تو گفتن که تو در وهم نیایی

همه عزی و جلالی همه علمی و یقینی

همه نوری و سروری همه جودی و جزایی

همه غیبی تو بدانی همه عیبی تو بپوشی

همه بیشی تو بکاهی همه کمی تو فزایی

لب و دندان سنایی همه توحید تو گوید

مگر از آتش دوزخ بودش روی رهایی

 

به نام آنکه هستی نام ازو یافت

فلک جنبش زمین آرام ازو یافت

خدائی کافرینش در سجودش

گواهی مطلق آمد بر وجودش

تعالی الله یکی بی مثل و مانند

که خوانندش خداوندان خداوند

فلک بر پای دارو انجم افروز

خرد را بی‌میانجی حکمت آموز

جواهر بخش فکرتهای باریک

به روز آرنده شب‌های تاریک

2) لحن مدحی: این لحن به ستایش غیر خدا می پردازد و شامل اولیای دین ،بزرگان علمی وملی و حاکمان و امیران می شود.این لحن ،نسبت به متون ستایشی و نیایشی از صلابت بیشتری برخوردار است وبه تناسب جایگاه ممدوح ،صلابت واستحکام آن متغیر است.

در وقت خواندن مدح به نکات زیر باید توجه کرد: 1- مقام ممدوح را در نظر گرفت( بزرگان دینی،سلاطین یا افراد عادی)2) به گونه ای خواند که گویی به آن فرد افتخار می شود.3-به اغراق ها و مبالغه ها توجه کرد 4- خود را از مریدان و دوستان و پیروان ممدوح پنداشت.5- در خواندن کمی به حماسه نزدیک شد یعنی لحنی محکم و استوار دارد.6-  دعای پایان مدیحه را با حالتی دعایی خواند.7- با حرکات دست و اشاره به ممدوح وحالات او در هنگام وصف ، به تفهیم آن کمک می کند.8- حس و عاطفۀ متناسب با جایگاه ممدوح با خواندن همراه گردد.

ای شاه سوار ملک هستی

سلطان خرد به چیره دستی

ای سید بارگاه کونین

نسابه شهر قاب قوسین

رفته ز ولای عرش والا

هفتاد هزار پرده بالا

ای صدر نشین عقل و جان هم

محراب زمین و آسمان هم

زان نافه به باد بخش طیبی

باشد که به ما رسد نصیبی

زان لوح که خواندی از بدایت

در خاطر ما فکن یک آیت

بنمای به ما که ما چه نامیم

وز بت گر و بت شکن کدامیم

ای کار مرا تمامی از تو

نیروی دل نظامی از تو

زین دل به دعا قناعتی کن

وز بهر خدا شفاعتی کن

 

3)لحن نیایشی / مناجات: مناجات به معنی راز و نیاز گفتن و نیایش با خداوند است.دراین لحن واین متن خواننده باید خاکسارانه ،با شوق مندی ونیاز به درگاه خداوندتضرع نمایید.لحن او بایستی کاملا فروتنانه باشد وآهنگی افتان داشته باشد.به ظرافت ولطافت آهنگ صداها که متناسب با نیاز بنده است توجه کنیم.(ستایش و نیایش هر دو یکی است) مانند نیایش های فرهاد و شیرین در خسرو  و شیرین نظامی و...                                                در خواندن نیایش به موارد زیر توجه شود:1- حس و حال عمومی حاکم بر فضای نیایش ،حفظ شود.2- حالت خضوع و خشوع در آهنگ کلام رعایت شود.3- به کشش ها و زیر و بمی صداها و حروف برای تأثیر گذاری بیشتر توجه شود.4- لحن ملایم و متین که بیانگر ادب در پیشگاه خداوند است ،حفظ گردد.

وحشی » فرهاد و شیرین

 

الاهی سینه‌ای ده آتش افروز

در آن سینه دلی وان دل همه سوز

هر آن دل را که سوزی نیست، دل نیست

دل افسرده غیر از آب و گل نیست

دلم پر شعله گردان، سینه پردود

زبانم کن به گفتن آتش آلود

کرامت کن درونی درد پرورد

دلی در وی درون درد و برون درد

به سوزی ده کلامم را روایی

کز آن گرمی  کند آتش گدایی

دلم را داغ عشقی بر جبین نه

زبانم را بیانی آتشین ده

سخن کز سوز دل تابی ندارد

چکد گر آب ازو، آبی ندارد

دلی افسرده دارم سخت بی نور

چراغی زو به غایت روشنی دور

بده گرمی دل افسرده‌ام را

فروزان کن چراغ مرده‌ام را

ندارد راه فکرم روشنایی

ز لطفت پرتوی دارم گدایی

اگر لطف تو نبود پرتو انداز

کجا فکر و کجا گنجینهٔ راز

به راه این امید پیچ در پیچ

مرا لطف تو می‌باید، دگر هیچ

 

4)لحن تغزلی: شعر تغزلی ، شعری است که با احساسات و عواطف انسان سروکار دارد.در این گونه متن ها خواننده باید با ظرافت تمام ،نهایت احساس را به مخاطب منتقل کند . بیان او بایستی نرم و لطیف باشد و کلام آهنگین و تأثیر گذار ادا شود.خواننده با کشش های آوایی ،آن هم به صورت لطیف ،برتأثیر خوانش خود بیفزاید.

درادبیات تغزلی در اوج هستیم ولی در ادبیات نمایشی ضعیف هستیم.

 

 

آمدی وه که چه مشتاق و پریشان بودم

تا برفتی ز برم صورت بی‌جان بودم

نه فراموشیم از ذکر تو خاموش نشاند

که در اندیشه اوصاف تو حیران بودم

بی تو در دامن گلزار نخفتم یک شب

که نه در بادیه خار مغیلان بودم

زنده می‌کرد مرا دم به دم امید وصال

ور نه دور از نظرت کشته هجران بودم

به تولای تو در آتش محنت چو خلیل

گوییا در چمن لاله و ریحان بودم

تا مگر یک نفسم بوی تو آرد دم صبح

همه شب منتظر مرغ سحرخوان بودم

سعدی از جور فراقت همه روز این می‌گفت

عهد بشکستی و من بر سر پیمان بودم

رهی معیری

 

اشکم ولی به پای عزیزان چکیده‌ام

خارم ولی به سایهٔ گل آرمیده‌ام

با یاد رنگ و بوی تو ای نو بهار عشق

همچون بنفشه سر به گریبان کشیده‌ام

چون خاک در هوای تو از پا فتاده‌ام

چون اشک در قفای تو با سر دویده‌ام

من جلوهٔ شباب ندیدم به عمر خویش

از دیگران حدیث جوانی شنیده‌ام

از جام عافیت می نابی نخورده‌ام

وز شاخ آرزو گل عیشی نچیده‌ام

موی سپید را فلکم رایگان نداد

این رشته را به نقد جوانی خریده‌ام

ای سرو پای بسته به آزادگی مناز

آزاده من که از همه عالم بریده‌ام

گر می‌گریزم از نظر مردمان رهی

عیبم مکن که آهوی مردم‌ندیده‌ام

5)لحن داستانی – روایی:لحنی است صمیمی که خواننده به هنگام بیان قصه،حکایت و داستان گونه ها می کوشدبا آهنگی نرم و ملایم حکایت و داستان رابخواند به گونه ای که شنونده ازآن پند بگیرد یا تحت تأثیر قراربگیرد.درحکایات منظوم باید به وزن شعر وجایگاه قافیه و ردیف هم توجه کرد. موضوع اصلی حکایت،شخصیت های آن ،فضا وسایر عناصر می توانند به خواننده در پی بردن و شکل دادن لحنش یاری برسانند.مثلا با خواندن مصراع «خرکی را به عروسی خواندند » می توان حدس زد که این حکایت از نوع طنز است.

در هنگام خواندن حکایات به موارد زیر توجه شود:

1-    موضوع ومحتوا وفضای کلی حکایت را در نظر گرفت ولحن خاص را برگزید.

2-    حکایت را شبیه تعریف کردن واقعه یا حادثۀ پندآموزیا طنز خواند.

3-    اشعار داخل حکایات را بالحنی مناسب آن خواند.

4-    مانند فردی که از قضیه آگاه است ،باآرامش و اطمینان آن را خواند.

5-    با سکون ها وسکوت ها برتأثیر کلام افزود.

6-    به گونه ای خوانده شود که شنونده مشتاق شنیدن ادامۀ ماجراباشد.

7-    سرعت خواندن،کمتر از دیگر نوشته هاست.8- به تغییرهای مناسب آهنگ ،به تناسب شخصیت ها توجه کرد.9- بارعایت دقیق فراز و فرودهای آوایی،متناسب باجریان داستان،حالت انتظار را درشنونده برانگیزانیم وبا ایجادگسست های آوایی و وصل و درنگ های مناسب شنونده را به گوش دادن ترغیب کنیم.

6)لحن تعلیمی( اندرزی):لحنی است که خواننده تلاش می کند باگویشی آرام وآهسته در دل دل شنونده نفوذ کرده ونکات مهم خوب زیستن را به مخاطب خود القا کند.متون اندرزی لحنی واعظانه واندکی تحکمی دارد ولحن گوینده بسیار محکم و کوبنده است وچنان با شور وحرارت می خواند که گویی از عاقبت انسان خطاکار کاملا آگاه است ودلش به حال او می سوزد.در متن تعلیمی،تن صدای خود را پایین آورده وباسرعت کم وبا ملایمت خوانده شود.بخش آخر هر عبارت را با حالتی خواند که تأثیر بیشتری بر شنونده بگذارد.بین سؤالات ،فعل های امری وسخنان حکیمانه باید فرق گذاشت.

7)لحن حماسی:این لحن مربوط به شجاعت و بیان دلاوری است.لحنی است محکم،استوار،پرطنین،باآهنگی خیزان(صدا ازپایین به بالا)که وقتی خواننده به مصوت های بلند می رسدبویژه در پایان مصراع ها باید بر امتداد (کشیدگی)آوای خویش بیفزاید.واج چرخشی (ر)بخصوص به هنگامی که مشدد است ؛باید بیش از حد معمول فشرده وقدرتمند ادا شود.سعی براین است که در لحن حماسی ،مخاطب هرگونه تردیدی را کنار بگذارد وبه شدت به هیجان آید.درخواندن این لحن ازحرکات دست وبدن و حالت های صورت استفاده شود.

به نام خداوند جان و خرد

کزین برتر اندیشه برنگذرد

خداوند نام و خداوند جای

خداوند روزی ده رهنمای

خداوند کیوان و گردان سپهر

فروزنده ماه و ناهید و مهر

ز نام و نشان و گمان برترست

نگارندهٔ بر شده پیکرست

به بینندگان آفریننده را

نبینی مرنجان دو بیننده را

نیابد بدو نیز اندیشه راه

که او برتر از نام و از جایگاه

8)لحن میهنی/وطنیه:این لحن زیرمجموعه ای ازلحن حماسی می تواند باشد،این لحن کوبنده است ودرمواردی هم تحت تأثیر الحان دیگر.درخواندن به نکات زیرتوجه کنیم:-مانند شاعر،حس وطن خواهی وشور وهیجان آن را در خود بپروریم. – ب توجه به مقصود شاعر(تعلیم،افسوس بر وطن و...)لحن مناسب را انتخب کنیم. – برتأثیرکذاری خواندن خود توجه کنیم.شعروطن ایرج میرزا و شعر آرش کسرایی