درس دوازدهم دور اندیشی
قالب شعر : مثنوی
از کتاب : مخزن الاسرار نظامی
بیت 1 : کودکی از جمله آزادگان رفت برون با دو سه همزادگان
معنی : کودکی از خانواده ی انسان های نجیب و اصیل با دو سه نفر از هم سن و سالهای خودش ، برای بازی کردن ، بیرون رفت .
لغت : از جمله ی : از گروه ، از مجموعه ی / آزدادگان : ج آزاده ، اصیل و نجیب ، جوانمرد / همزادگان : ج همزاد ، هم سن و سال
نکته ی دستوری : کودکی : ساده («ی» در کودکی نکره است.)/ آزادگان و همزادگان : جمع
بیت 2 : پای چون در راه نهاد آن پسر پویه همی کرد و درآمد به سر
معنی : وقتی که آن پسر بچّه شروع به حرکت و دویدن کرد ، با سر به زمین خورد.
لغت : پویه کردن : دویدن ، پوییدن
آرایه : پا و سر مراعات نظیر / پسر و سر : جناس / پای در راه نهادن و به سر در آمدن : کنایه
نکته ی دستوری : پویه : مشتق ( پوی + ه )
بیت 3 : پایش از آن پویه در آمد ز دست مهر دل و مهره ی پشتش شکست
معنی : به هنگام دویدن ، کنترل خود را از دست داد و مهره ی کمرش شکست و علاقه اش به بازی از بین رفت.
لغت : مهر : عشق و علاقه / مهره ی پشتش : ستون فقرات
آرایه : پا زدست درآمدن ، کنایه از بی اختیار شدن ، کنترل از دست رفت / پا ، دست و دل : مراعات نظیر / مهر دل شکست : کنایه
بیت 4 :
· شد نفس آن دو سه هم سال او تنگ تر از حادثه ی حال او
معنی : به خاطر این حادثه ( زمین خوردن آن کودک ) آن دوستان هم سن و سالش ، احساس ناراحتی و اندوه می کردند.
آرایه : تنگ شدن نفس : کنایه از احساس ناراحتی و اندوه کردن / حال و سال : جناس
نکته ی دستوری : دو سه هم سال : ترکیب وصفی ( دو و سه ، صفت پیشین شمارشی هستند.)
تنگ تر : صفت تفضیلی
بیت 5 :
· آن که ورا دوست ترین بود گفت در بن چاهیش بباید نهفت
معنی : نزدیک ترین دوستش گفت : باید او را در داخل چاهی عمیق ، بیندازیم.
لغت : بن : عمق ، ته / نهفت : پنهان کرد
نکته دستوری : دوست ترین : صفت عالی / « ـَ ش » در چاهیش : مفعول / و را : مخفف او را
بیت 6 :
· تا نشود راز چچو روز آشکار تا نشویم از پدرش شرمسار
معنی : تا این حادثه برای کسی آشکار نشود و ما پیش پدرش شرمنده نشویم.
آرایه : راز و روز : جناس / تکرار « ر » : واج آرایی / راز مانند روز : تشبیه
نکته دستوری : چو : حرف اضافه و روز : متمم / آشکار : دو تلفّظی ( آشکار – آشِکار ) / « ـَ ش »
در پدرش : مضاف الیه
بیت 7 :
· عاقبت اندیش ترین کودکی دشمن او بود از ایشان یکی
معنی : یکی از بچّه هایی که دشمن او بود ، کودکی آینده نگر و زیرک بود.
لغت : عاقبت اندیش : آینده نگر
نکته دستوری : عاقبت اندیش ترین : صفت عالی و از نظر ساخت ، مرکّب است . ( پسوند « ترین » ، در ساخت کلمه تأثیری ندارد.)
بیت 8 :
· گفت : « همانا که درین همرهان صورت این حال نماند نهان »
معنی : آن کودک آینده نگر گفت قطعا این موضوع در میان این دوستان همراه ، پنهان نمی ماند.
توجه : همرهان : مخفّف همراهان و درین : مخفّف در این ، است.
بیت 9 :
· چون که مرا زین همه دشمن نهند تهمت این واقعه بر من نهند
معنی : چون که از میان همه ی بچّه ها ، مرا دشمن او می دانند ، پس به من بد گمان می شوند.
لغت : تهمت : گمان بد ، افترا / واقعه : حادثه ، اتّفاق
بیت 10 :
· زی پدرش رفت و خبردار کرد تا پدرش چاره ی آن کار کرد
معنی : به سوی پدرش رفت و او را از ماجرا آگاه کرد تا این که پدرش برای آن کار ، چاره ای بیندیشد.
لغت : زی : به سوی
نکته دستوری : زی ( به سوی ) : حرف اضافه / « ـَ ش » در پدرش : مضاف الیه / خبردار : مرکّب
بیت 11 :
· هر که در او جوهر دانایی است بر همه چیزش توانایی است
معنی : هرکسی که در او گوهر دانایی وجود دارد ، توانایی انجام هر کاری را دارد .
لغت : جوهر : گوهر
نکته دستوری : زی ( به سوی ) : حرف اضافه / « ـَ ش » در پدرش : مضاف الیه / خبردار : مرکّب
معنی : هر کسی که در او گوهر دانایی وجود دارد ، توانایی انجام هر کاری را دارد.
لغت : جوهر : گوهر
نکته دستوری : « است » در مصراع اول به معنی وجود دارد ، فعل غیر اسنادی است.
بیت 12 :
· دشمن دانا که غم جان بود بهتر از آن دوست که نادان بود
معنی : دشمن دانایی که سبب غم و اندوه انسان باشد ، از دوست نادان بهتر است.
آرایه : دشمن و دوست : تضاد / بیت ضرب المثل است . / تکرار « ن » : واج آرایی
نکته دستوری : بیت از سه جمله تشکیل شده است. / در بهتر از آن دوست ، فعل « است » حذف شده / بهتر : صفت تفضیلی است که نقش مسندی دارد.
تاریخ ادبیات
مخزن الاسرار : مثنوی مخزن الاسرار ، سروده ی نظامی گنجوی و در حدود 2260 بیت در اخلاق و مواعظ و حکم است که در حدود سال 570 هـ . ق به اتمام رسید.
